نواختر به معنی ” تازه” و ” نو” ریشه در زبان لاتین دارد و از آن برای توصیف افزایش نورانیت یک ستاره که برخی اوقات این افزایش چندان زیاد نیز نمی باشد ، استفاده می شود . انسان ازگذشته های دور با کنجکاوی زیادی، ساعتها به آسمان خیره می شد و در کشف اسرار آن تلاش وافری می نمود و به تدریج آشنایی نسبی ای از موقعیت اجرام سماوی یافت ، این موضوع در اغلب فرهنگها به چشم می خورد . معمولا ظهور وقایع ناگهانی از جمله دنباله دار ها ، شهابها ، نواخترها آغاز فصل جدیدی از افسانه ها و صحبت بر سر خوش یا بد شگون بودن آن رویداد بوده است. در این بین، چینیــها با دقت بسیاری این پدیــده ها را دنبال می کردند . قدیمـی ترین گزارش ثبت یک ستاره نو ( نواختر ) به حدود ۱۳۴ قبل از میلاد باز می گردد . و از آن زمان تا سال ۱۹۰۰ م. ظهور قریب به ۱۶۰ نواختر گزارش شده بود .با پیشرفتهای به وقوع پیوسته در فن آوری های اپتیکی و متعــاقبا” برنامه ریزیهای منسجم باعث شده است که این تعداد در یکـــصد سال اخیر به دو برابر افزایــش بیابد.

نواخترها به کمک طیف و افزایش نــــورانیت ظاهریشان به آسانی شناخته می شوند . میزان تغییرات درخشندگی آنها ممکن است بیـن ۸ ۱۵ قـدر نوسان داشته باشد . نـواخترها متعلق به دسته ای از ستارگان متـغیر به نام متغیرهای غیر متــرقبه ( Cataclysmic Variable Star ) یا CV ها می باشند .در این دسته از ستارگان متغیر فورانهای ناشی از فرایند های هسته ای در لایه های سطحی ستاره (نواختر) و یا در اعماق آنها ( ابرنواختر) روی می دهد . معمولا در یک انفجار نواختری شاهد یک مجموعه دو مولفه ای بسیار نزدیک با تناوب ۰/۰۵ تا ۲۳۰ روز هستیم که مولفه اصلی آن یک کوتوله سفید و مولفه دوم آن ستاره ای خورشید مانند است . با تحول این سیستم ، فرایند انتقال جرم از ستاره خورشید مانند به سطح کوتوله آغاز می گردد که منجر به تشکیل قرص برافزایشی ای پیرامون کوتوله سفید خواهد شد .کوتوله سفید چگال نیروی گرانشی زیادی وارد می کند و با ادامه فرایند انتقال جرم ، لایه روی یکدیگر قرار گرفته و به تدریج لایه های زیرین فشرده تر می شوند . به این تریب شرایط لازم برای آغاز فرایند هسته ای در سطح کوتوله کم کم فراهم می گردد . آغاز این فرایند همراه با پرتاب پوسته های بیرونی ستاره به فضا می باشد که به موزات آن دامنه نورانیت ستاره افزایش می باید .فرایندی که منجر به فوران در انواع مختلف CV ها می گردد متفاوت است.

نواختر ها بر حسب رفتاری که از خودشان در طول یک کمینه تا بیشینه نشان می دهند به سه دسته عمده تقسیم می گردند که عبارتند از نواخترهای سریع ( NA ) ، نواخترهای کند ( NB ) ، نواخترهای بسیار کند ( NC ) .

● نواخترهای سریع :

نواخترهای سریع صعود تندی را به بیشینه درخشندگی از خود نشان می دهند و حداکثر چند روز در این وضعیت باقی می مانند . از آن پس ، درخشندگیشان شروع به کاهش می کند و به تدریج شیب آن کاهش می یابد و ممکن است بسیار هموار گردد . در ضمن ، در طول کاهش درخشندگی ممکن است شاهد افت و خیز های مشخصی نیز باشیم .معمولا درخشندگی ستاره در مدت یکصد روز یا حتی کمتر به ۳ قدر زیر بیشینه خواهد رسید .

● نواخترهای کند :

نواخترهای کند افزایشی منظم تا بیشینه درخشندگی از خود نشان مدهند و از چند هفته تا چندین ماه در آن وضعیت باقی می مانند . آنها در آغاز با افت و خیزهای اندکی شروع به کم نور شدن می نمایند ، اما به تدریج این میزان افزایش می یابد . همچنانکه شاهد کاهش درخشندگی ستاره هستیم می بینیم که کمی پرنور شده و به بیشینه دومی می رسد و پس از آن به سمت کمینه حرکت می کند. طول دوره کاهش ۳ قدر در این دسته ممکن است ۱۵۰ یا بیشتر باشد .( RR Pic )

● نواخترهای بسیار کند :

دسته کوچکی از نواختر ها وجود دارند که دارای منحنی نوری ای مشابه با حالتهای قبل دارند .با این وجود ممکن است از چند سال تا یک دهه در حالت بیشینه باقی بمانند و کاهش درخشندگی آنها نیز بسیار کند تر خواهد بود .

● فهرست زیر مجموعه ای معروفی از نواخترهای کشف شده در سالهای اخیر است که به ترتیب اولویت سال کشف عبارتند از :

FH حیه ( نواختر حیه (۱۹۷۰

v۱۵۰۰ دجاجه ( نواختر دجاجه ۱۹۷۵ )

NQ روباهک ( نواختر روباهک ۱۹۷۶ )

PU روباهک ( نواختر روباهک ۱۹۷۹ )

PW روباهک ( نواختر روباهک ۱۹۸۴ شماره ۱ )

OS آندرمدا ( نواختر آندرومدا ۱۹۸۶ )

V۸۳۸ جاثی ( نواختر جاثی ۱۹۹۱ )

V۱۹۷۴ دجاجه ( نواختر دجاجه ۱۹۷۴ )

V۴۳۶۲ قوس ( نواختر قوس ۱۹۹۴ شماره ۱)

V۷۲۳ ذات الکرسی ( نواختر ذات الکرسی ۱۹۹۵ )

در این قسمت دو نمونه از فهرست بالا انتخاب شده اند که به ترتیب V۸۳۸ جاثی و v۱۵۰۰ دجاجه توضیح داده خواهند شد .

● V۸۳۸ جاثی

راصد مشهور انگلیسی جرج الکوک(G. Alcock) این نواختر را در ساعت ۰۴:۲۵ زمان جهانی روز ۲۵ مارس۱۹۹۱ کشف کرد.داستان کشف این نواختر بسیار جالب است .آسمان پوشیده از ابر بود ، اما الکوک تصمیم گرفته بود با دوربین ۱۰×۵۰ خود از پشت پنجره اتاقش به جستجو بپردازد. هنوز بیش از نیم ساعت از آغاز کار نگذشته بود و الکوک با جدیت به کار خود ادامه می داد . سرانجام ، کمی قبل از طلوع خورشید ،ابرها پاره پاره شدند و آنچه می بایست در جلو چشمان تیز بین این مرد ظاهر شود ، نمایان گشت . الکوک متوجه حضور جرم قدر پنجمی در صورت فلکی جاثی شد .بله ، آنچه الکوک از پشت شیشه پنجره اتاقش دیده بود چیزی جز نواختر معروف V۸۳۸ جاثی نبود. علارغم کشف بصری الکوک ، وجود این نواختر مستقلا توسط عکسبرداری م. سوگانو در ساعت۲۰:۵۵ روز۲۴ مارس بر روی فیلم Tri X نیز ثبت گردید .

منحنی نوری نواختر V۸۳۸ جاثی از تاریخ ۰۹مارس ۱۹۹۱ تا ۲۵ مارس ۱۹۹۱ ترسیم شده است .

جستجوی تصاویر نقشه بردار پالومار حاکی از آن است که دامنه فوران نواخترV۸۳۸ جاثی حدود۱۳ قدر بوده که یکی از نواختر های نادر اخیر است که چنین دامنه فوران بزرگی داشته است .

● v۱۵۰۰ دجاجه

نواختر مشهور v۱۵۰۰ دجاجه در بامداد روز۲۹ اوت ۱۹۷۵م. سکوت نیمکره شمالی را در هم شکست .وجود این نواختر مستقلا توسط بسیاری از راصدان گزارش شد ، از جمله مینورو هوندا از کوراشیکی ژاپن که در بامداد روز ۲۹ در حالی که نواختر از قدر ۳ بود ،آن را کشف نمود . فردای آن روز نواختر یک قدر پرنورتر شد و به قدر۲ رسید . سپس ، در کمتر از سه روز۳ قدر کم نور شد . نواختر v۱۵۰۰ دجاجه سریعترین،پر دامنه ترین (۱۹ قدر ~) و در عین حال دومین نواخـــتر پرنور قرن ( پس از نواختر کشتی دم ۱۹۴۲ ) به شمار می آید .

منحنی نوری زیر تغییرات درخشندگی نواختر را از ۲۸مارس۱۹۷۵ تا۱۷ سپتامبر۱۹۸۰ نشان می دهد .

مشاهدات انجام شده پس از انفجار ۱۹۷۵ نشان می دهد که این نواختر از دسته متغیر های AM جاثی است و متشکل از یک کوتوله سفید با میدان مغناطیسی قوی می باشد . v۱۵۰۰ دجاجه سیزدهمین عضو تایید شده این دسته از ستارگان متغیر است و در تناوب مداری رتبه دوم( ۳/۳ ساعت ~) را دارا است .

یکی از مشکلترین اجرامی که راصدان با چشم ( مسلح یا غیر مسلح ) قادر به کشف آن هستند چیزی جز نواختر نیست .صیادان دنباله دارها تنها به دنبال توده ای مه الود در میان ستارگان آشمان می گردد ، اما نواختر در واقع ستاره ای نو در میان صد ها ستاره ی دیگرآسمان است . انفجار زمانی رخ می دهد که توده عظیم گاز از ستاره همدم کوتوله به سمت آن سرازیر و تشکیل لایه سطحی ای را می دهد . این لایه ها بتدریج فشرده تر شده و ناگهان بر اثر انفجاری سطحی منفجر می گردند و کوتوله درخشان می شود .

این افزایش ممکن است تا۱۰ قدر هم باشد . اکثر نواختر ها در منطق پر جمعیت آسمان یعنی راه شیری تمـــرکز دارند . بنابراین یافتن ستاره ای نو در میان این تعداد ستاره کاری بس دشوار است و به همین علت است که تعدادکاشفان نواختر ها نیز بسیار اندک می باشد . در راس مخروط کاشفان نواختر آلـــفردو جی.اس. پرییــــــرا ( Alfredo J. S. Pereira ) از پرتقـــال قرار گرفته است . پرییرا با دوربـین های۱۰۰*۱۴ و ۳۴*۹ در هر شب صاف آسمان را جاروب می نمـود . شهرت او در این است که در کمتر از بیست و یک روز توانست سه نواختر کشف کند . نکته جالب این است که دو کشف آخری او با اختلاف یازده روز ، در یک صورت فلکی و درفاصله کمتر از سه از درجه قوسی از یکدیگر روی داده است .

او در روز بیست و ششم ماه اوت ، نواختر قوس ( شماره دو ) ( Nova Sagittarii ۲۰۰۱ No. ۲ (V۴۷۳۹ Sagittarii را در حالی که از قدر ۷/۶ بود و در ۴۵ دقیقه ای شرق ستاره d قوس قرار داشت کشف نمود . سپس ، در پنجم سپتامبر نواختر قوس ( شماره سه ) ( Nova Sagittarii ۲۰۰۱ No. ۳ (V۴۷۴۰ Sagittarii را در قدر ۷/۰ و حدود ۲&#۷۳۰; درجه ای جنوب غرب ستاره دلتا یافت . او بسیار خوش شانس است ، چونکه اکثر شکارچیان نواختر ها سالها وقت سپری می کنند تا بتوانند یک نواختر را بنام خود ثبت کنند .

پرییرا از آغاز چنین خوش شانس نبود . او کارش را در سال ۱۹۸۱.م در سن هجده سالگی آغاز ولی به علت مشغله کاری ناچار به ترک آن شد . اما او دست از کار نکشید و از شش سال بعد بطور پراکنده رصد هایش را دنبال کرد و در سال ۱۹۹۱ .م با برنامه ای منسجم پیگیر شد ؛ تا اینکه در یکم دسامبر ۱۹۹۹ .م زمانی که از پنجره اتق منزلش به آسمان خیره شده بود نواختر عقاب ( شماره دو) ( Nova Aquilae ۱۹۹۹ No. ۲ (V۱۴۹۴ Aquilae را که از قدر ششم بود کشف نمود . در طی یک روز درخشندگیش به ۳/۶ رسید .

تعداد نواختر های پر نور معمولا” به یک تا دو عدد در هر دهه می رسد .قبل از پرییرا که نواختر عقاب ( شماره دو) راکشف نمود ، پیتر ویلیام ( استرالیا ) ،الن سی. گیلمور ( نیوزیلند ) مستقلا” نواختر بادبان ( Nova Velorum ۱۹۹۹ ( V۳۸۲ Velorum را در ۲۲ مــی سال ۱۹۹۹.م یافتند . ستاره جدید از قدر سوم بود و فردای آن روز به قدر ۲/۶ رسید . نواختر پر نور دیگری که قبل از ویلیام و گیلمور یافته شد. نواختر دجاجه ( Nova Cygni ۱۹۹۲ ( V۱۹۷۴ Cygni بود که در سال ۱۹۹۲ به قدر چهار رسید . کاشف این نواختر ، پیتر کولین از ایالات متحده آن را در قدر هفتم با چشم غیر مسلح دید .

پرییرا در هر برنامه کاری یک ساعت نیم رصد می کرد او با کشــف سه نواختر دنباله رو کاشفان بزرگ جرج الکوک ( منــــجم آماتور انگلیسی که با دوربیـــن دوچشمی ۱۰۵*۲۰ و ۸۰*۱۵ از ۱۹۶۷تا۱۹۹۱.م پنج نواختر کشف کرد ) و پیتر کولین منجم آماتور( ملقب به الکوک ایالات متحده) آمریکایی با کشف چهار نواختر) است . او نیز مانند الکوک و کولین مقید به الگو های ارائه شده در اطلسهای آسمان نبود و در عوض تصویر دیده شده صور فلکی را از درون دوربینش به ذهن می سپرد. الکوک پیشگام تکنیک ” صور فلکی کوچک ” دهها سال قبل با استفاده از این روش ستارهای تا قدر هشتم راه شیری را که از درون دوربین ۴۰ و ۸۰ میلیمتریش می دید در حافظه اش ثبت می نمود . این کار او را به عنوان یکی شاهکارهای رصدی قرن بیستم مطرح می کند .

پرییرا حدود چهارده صورت فلکی را در ذهن داشت و بستگی به اینکه مناطق مزبور از ستاره غنی یا فقیر باشند ستارگان قدر۷/۵ یا ۹/۰ را جستجو می کرد . کل ناحیه ای که او جاروب می نمود در حدود دو هزار درجه مربع از راه شیری و بالغ بر۳۰۰۰ ستاره است .

● گزارش نویسی

در این قسمت سعی داریم نکات مهمی را که در رصد نواختر ها با آنها مواجه می شویم ، اشاره کنیم. هرگاه نواختری جدید کشف شود ، راصدان باید طوری برنامه ریزی نمایند که در صورت امکان در هر شب صاف آن را رصد کنند . اطلاعات رصدی نواختر ها نقش بسزایی در شناخت و فهم تکامل آنها ایفا می نماید .

بنابراین برای آنکه رصدمان از لحاظ علمی ناقص نباشد می بایست از نقشـه های معتبر نجومی جدید ( Sky Atlas ۲۰۰۰.۰ , Uranometria ۲۰۰۰.۰ , …. ) استفاده نمود که حیطه کاربرد هر یک از آنان وابسته به درخشندگی نواختر و دقت مورد دلخواه می باشد . هنگامی که نواختر بتدریج کم نور می شود دیگر نیازی به تخمین پیاپی قدرآن نیست ، اما نباید از رصد دست کشید و در صورت امکان هفته ای یکبار و یا حتی ماهی یکبار روند کم نور شدن آن را گزارش می کنیم .

همانگونه که از مطالب بالا استنتاج می شود گام اول در رصد نواختر ها گزینش و مرور سوژه های رصدی مناسب با توجه به شرایط فصلی ، جوی و …. راصد می باشد .

برنامه های رصدی مرئی کمک می کند که دانشمندان حلقه های گسسته وقایع دخیل در طول حیات نواختر را به یکدیگر متصل نمایند . درک این نکته بسیار حائز اهمیت است که نواختر ها را در لحظه فوران و در طول موجهای مختلف رصد نماییم تا اطلاعاتی نظیر گسترش فتوسفر ، فراوانی عناصر و …. را در اختیار مان قرار دهد . بررسی و مشاهده نواختر ها در حالت کم نور شدن در بخش های فرابنفش، مرئی و فروسرخی طیف داده هایی درباره انرژیها و آهنگ کاهش جرم به ما می دهد در حالیکه رصد های پرتو ایکس در سازماندهی و مدل سازی سحابیها مفید است و رصد های فروسرخی اطلاعاتی درباره تشکیل غبارها و تکامل آنها در اختیار می گذارد .

حال اگــر جسم مشکوکی را درآسمان دیدیم باید چکار کنیم ؟

در این مرحله چه کارهای مقدماتی وجود دارد که ما را در اثبات ادعایمان یاری می کند . نخست باید مطمئن شویم جسم مورد نظر سیاره یا سیارک نباشد که برای این منظور با مراجعه به منابع معتبر نظیر مجلات نجومی ، نرم افزارها و ….. ادعایمان را کنترل می کنیم یا حتی می توانیم از دوستان خود نیز پرسش نماییم .( احتمال آنکه جسم مشکوک یک سیارک کم نور باشد دور از ذهن نیست ، برای این کار باید از منابع خاصی نظیر دفتر مرکزی تلگرام نجومی( CBAT ) ، یا نرم افزارهای نجومی دقیق نظیر HNSKY که شامل فهرست ده هزار سیارک کم نور تا قدر ۲۰ می باشد استفاده نمود ) .

کنترل کنیم که جسم مشکوک ستاره ای نباشد که در نقشه مورد استفاده ما از قلم افتاده باشد . برای این منظور به اطلسهای معتبر دیگری نیز نگاه بیاندازیم . پس از آنکه کلیه کنترل های لازم را انجام دادیم نوبت آن فرارسیده که رصدمان را به مراجع معتبر مخابره نماییم . مراجع مناسب نظیر CBAT ( فرم رصد نواختر ها را در سایت اینتر نتی مرکز تکمیل کنید ) یا AAVSO می باشند و با مراجعه به هر یک از آنها رصد اخیر را گزارش می دهیم . در تهیه گزارش به هر یک از مراجع اخیر نکات زیر را حتما مشخص کنید :

▪مکان جسم مشکوک ( با دقت مناسب )

▪تاریخ و زمان رصد به وقت جهانی

▪قدر تخمینی جسم مشکوک( با دقت مناسب)

▪رنگ سوژه

▪معرفی ابزار آلات رصدی مورد استفاده ( تلسکوپ ، دوربین دوچشمی و ……)

▪اعلام اینکه تخمین مان بصری یا عکاسی ( شامل معرفی فیلم عکاسی ، ….. ) و یا با استفاده از CCD ( نوع فیلتر و یا هر مطلب مهم دیگر)

▪بیان شرایط جوی ، اعلام کلیه موارد دخیل محسوس در رصد

▪مشخصات راصد و مکان رصد ( طول و عرض جغرافیایی راصد )

▪ سرانجام بیان دوباره آنکه کلیه کنترل های لازم ( سیاره ، سیارک ، ستارگان جا افتاده از نقشه ….. )

▪ضمیمه تصویر تهیه شده از سوژه در صورت امکان ( برای تایید بیشتر ادعایمان )